یکی دیگر از ریشه های غنی فرهنگی ایران زمین شاخسار ادبیات عامـّه است که می توان به عنوان غنی ترین آن یعنی ضرب المثل ها (تیثمال) اشاره نمود.

یوسف عبدالحسینی(میلاجردی)

1)        آت کیمینه؟ مینَ نی،دون کیمینه؟ گیرَ نی = اسب برای کسی است که سوارش می شود و کت برای کسی است که می پوشدش

2)        آت قیلیغین اَیـَسِه  بی لَر، اوشاق دیلینه آنا سه.  قلق اسب را صاحبش می داند و زبان کودک را مادرش

3)        آتـِه، آپاری، دولار ،نال، وُرا لار، قارونچادا، قیـچـیـن، قوزادّه = اسب می بردند نعل زنند،مورچه، پاشُ بلندکرده بود

4)    آلان بیزار دو، آلمیـان ایــنـتـظـار = آنکه گرفته بیزار است،آنکه نگرفته در انتظار ( کسیکه ازدواج کرده زیر بار مسئـولیت از بس بـِهـِش فشار اومده بیزار شده، آنکسی که هنوز ازدواج نکرده ،به دلیل بی تجربگی در انتظار ازواج است

5)        یاخچولوق دِگـِه که الینن گلمیه!؟ = این خوبی نیست که از دستت بر نیاد؟!( این دیگه خوبی نیست که بلد نباشی!؟)

6)        ای،تی پیسِه گدَر اَنیگینن اُو نار = سگ زشت با توله سگ همبازی میشه

7)        ای وای اُزوم ای وای، قار ا گـُزوم ای وای= ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

8)        ایت اُیون چاقه چاقاردوب  = باسگ ، معرکه گیری راه انداخته

9)        ایته گــَـرَ ک لَش اُستونـّـَه وُرای = سگ باید کنار لاشه کتک بزنی

10)  شـُر پـَنیر یـیـَن ایت سُو یا قَ یـیِدِه = سگی که پنیر شور خورده باشد برای خوردن آب برمی گردد .(این مثل برای کسی به کار می برند که کار خلافی کرده ولی منکر آن است .معتقدند که آدم خلافکار به محل خلافش برمی گردد (مترادف آدم جانی به محل جنایت برمی گردد)

11)  اُغلوم، اُغلان اُلسا ، نِی،نی،باغ و مـوُ لـکـِه؟ ، اُلماسادا،نِی،نی، باغ و موُ لـکـِه ؟ = پسرم اگر پسر باشه،باغ و مُلک میخواد چیکار؟ ،اگرهم پسر نباشه بازهم باغو مُلک و میخواد چیکار؟

12)    عوجا سیچیب باشون دیشلی = بلند ری... داره سرشُ گاز می گیره

13)    پوخ یی،یـَنی قاشوقِ بـِلینـّـهَ اولو = کسی که گـُ ... میخوره، قاشُـقـِش تو پر کمرشـِه

14)    بقـّال داشدان اُغولار، جین کیشمیشدن = بقال از سنگ ترارو می دزدد، جِن از کشمش بقّال

15)    بیزَه گـَلـَن،بیزَه اُخشار، داشـّاخلا ره قو زا اُخشار = ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

16)  بـیـلـنـَه، بـیـچـاق دو ، بـیـلـمـی یـَنـَه اُو یـون چاق =  این حرف،این عمل، این مداخله... برای کسیکه حالیشه مثل زخم کاریه کاردِه بُرنده است،  برای کسیکه حالیش نیست  مثل بازیچه است

17)    باشـِه آلـتِه قوُ زانوب= زیر سَرِش بلند شده

18)    باشونـّان گـُتـُو نـَه، مین آغاج یـولدو = از سرش تا ک... هزار فرسخ راهِ ( آدم گیج وبی مسئولیت، گنگ و بیخیال )

19)    پیشیک بَزَدیب = گربه بـَزَ ک کرده، گربه آراسته (مترادف گربه رقصانی)

20)    طـَنـَف، هر نـه اُزاخ اُلسا، آخوره گـَرَک چمـّردَن گـِچـَه = طناب هرچقدر هم دراز باشد. بای از چنبره بگذرد

21)  قیراقینا باخ بِزین آل ، نـَنـَسی نَ  باخ، قیزین آل = به لبة پارچه نگاه کن،کرباسشُ بخر، به مادرش نکاه کن ،دخترشُ بگیر (مترادف ،ننه را ببین ، دخترو بگیر .)

22)  طو وُ قو می نومورتاسِه اُلـمیا ن نان سورا ، تامام غارقالار مَنـَه طُو وُخدو = اگر قرار باشه مرغ من تخم نذاره تمام کلاغ برای من مثل  مرغ می مونه ( این ضرب المثل هنگامی بکار می رود که از طرف طایفه، فرزند، برادر ،خواهر ... هیچ سودی به آدم نمی رسد.)

23)  گـِچـِّنی اُو زو نَ باخالار سوتون ساغاللار= نگاه به روی بز میکنند بعد شیرشُ می دوشند.( اول بز و ور انداز می کنند بعد شیرشُ می دوشند.)

24)    چولـمـَک قاپاق سوز قیَنـَر ،پیشیک حیاسه هاردا = در دیزی بازه حیای گربه کجا رفته

25)    چولـمـَک دَکه چاناقا گلر = هر آنچه داخل دیک است آخر سر به کاسه ریخته خواهد شد.

26)    من، نـَبـیـلـیـم ،سـَن یـوخـودا سـو سـوزای = من از کجا بدونم که تو توی خواب تشنته

27)  گـِچـّـِه سوتِ گورا ماز ،اُ دا سـَنـَه یاراماز؟ =گورماستی که باشیر بز درست شده،در شأن تونیست؟ (گورماست.غذایی است که چوپانان با ترکیب شیر گوسفند با ماست درست می کنند.در این ضرب المثل شیر بز که ارزش کمتری دارد به کنایه بکار رفته است.)

28)    گیز لین پاچـّا اُوینی؟!...

29)    گـوتِ آچوقی گویـنِه آچوق اُ لو= آدم ک... برهنه ،همیشه دلش شاده

30)    اورَک دَن اورَگَ یولوار = دل به دل راه داره

31)    گـِد که چورَک آدلـِه اُلـسـوُن، سَن پیادا = برو که نان سواره باشد و تو پیاده (نفرین)

32)  دَ دَی،سوغان،نَ نـَی سَریم ساغ، سَن هاردان اُلـدی،گُل بَ شکر خان؟ = پدرت ،پیاز بوده ،مادرت سیربوده تو چگونه شدی شیرین مثل شکر خوش بوی مثل گُل؟

33)    دیـلی  اینـجـی یـَن جِیـک، اَلـی ایـنـجی سین = بجای انکه زبونت ُ  کار بندازی از دستت استفاده کن

34)  اوّل ِ میدان آخورِه زِنـّان  = به کسی که اوّل زند گیش در رفاه وآسل یش بوده ولی در آخرکار باتنگ دستی و فقر دست به سر می برد  می گویند.

35)    کـُل گـَم مـَنَ یولداشدو قارونا گـِدَن قارداشدو  = سایه ام رفیق راه من است وهر آنچه که را میخورم برادرم است

36)    سیغیر اُزونـَه گـُو دانا  اَ کـَنــّه،باش آرغه تو تار =گاو هروقت برای خودش گاو دانه می کارد. سر درد می گیرد.

37)    گـَـتـیـر، دی، گی، سو،  سیچ، دی، گی، پـو خـِه، یوماز =  این آبی که آوردی، آن گهی را که ریدی،   نمی شورد.

38)    ای فلک،ها مویا  قارپوز  اَ کـدی ،مـَنَ  کـَلـَـک ؟! = ای فلک برای همه هندوانه کاشتی برای من خربزه؟

39)    جوجـَیـَه سوت نصیب اُلسایده،نـَنـَسینی اَ مجـَـگـِه اُلارده = اگر جوجه  شیر نصیب جوجه بود ماد رش پستان داشت

40)    عـَقـیلّـِه عقلینِه، یی قـَنـَه ،دَ لِ،وُردِ، چایدان،گِـشدِه = تا عاقل به خوش بیاد، دیونه زد و از رود خونه گذشت

41)    خودا وِرَ نـّـَه،پیغمبر دَ ، بیر چنگـَه باسار اُستـونـَه = وقتی خدا  پول و پـَلـِه می ده، یه مُشت هم پبامبر روش می ریزه

42)    آچو خ قاپو یا، گـَلـَر لَر – نـَه آچوق سُـفرایا = به روی باز می آیند،نه به سفرة باز

43)    بـیـر، بـیـر  گـوُیـنـونّـَن، سو، ایچی = باهم در صلح و صفا باشید ، هم دل و هم راز باشید، دل و زبانتان یکی باشد،

44)    خانوم نـَنـَه ایسترَ  که خان اُغلان دوغا = مادر خانوم (اصیل) میخواد که پسره خان به دنیا بیاره

45)    حاتام تارِ،حاتام تارِ، ؟ من بو ایشه ما تّـی ِله ِ ماتام  تارِ؟...= تارِ=خدا ،حاتم تاری،ماتم تاری ،من حیرانم از این کار...

46)    خودا،  ایسـتی، یـَنـِه ،قورد آپار ماز = کسی را که خدا دوست دارد ،گُرگ او را نمی برد.

47)    کـَچـَل دیـَر آی باشوم ، غازانـّا قیـنـَر آشوم    گـَتیری قـیـلـیـج قـالـخـانوم  پشَـلـری نن اَلــّشـیـم

48)    پیشیگیم ، پیشیگیم ، مـُو  اَسر  چیخمـَه دا ما  یـِل  اَسر  قوناق قار داش بور دادور ،   یـِن گـیـل ِ دَه  سراسر

49)    هـَر عاشـّوقـی بش گون دورانِ اولار =  هرکسی یک دورانی دارد (موقعیت ها ، برای همیشه پایدار نخواهد بود)

50)    اَلی یاغـلو دوُ ،چـَک اُز بـا شـیـا !...= اگر دستت چـر بـِه؟ چرا رو سـرِ خودت نمیکشی؟

51)     چیراغ، اُز اَتـَـگـیـنـَه ایـشـیـخ سالماز =  چراغ زیر پای خودشُ روشن نمی کنه

52)    پیشیگـَه، دِ، دِ لـَر ،پوخی درمانـّـُو،سیچده اُتـون کورلاده = به گربه گفتن گهت درمونه. رید، روشُ پوشوند

53)    سارِه سیقـیـریـم یاتار دور ماز ،قارا سیـقیریم گـِدَر گـَلمـَز = دود آتش که می رود و برنمی گردد. شُعلة آتش که فرو کش می کند و بالا نمی رود

54)   چایدان گِچَندَه قویروقلاره بیر بیر ینه دگیب (موقعی که از رودخانه رد می شدند ، دمّ شون به هم خورده ) اشاره دارد به فامیلی دور

55)    آج تووق یوخودا دارّه گورَر ( مرغ گرسنه ، خوابارزن میبیند)

56)   باجاناق باجاناقه گورَنه گوته قاشونار (موقعی که باجناقها همدیگر را می بینند شروع به خارش می کنند )

57)    جا نماز سویا چکمک (سجاده آب کشیدن)به آدمی که زیاد ادعای مسلمان بودن دارد

58)    کُوینَه قَبیر اشمَک (قبر کهنه رو شکافتن)مسائل و مشکلات خیلی قدیمی رو پیش کشیدن

59)    عَقلین وریب اوشاق الینه (عقلشو دست بچه داده)

60)    پوخ یینی قاشوقه بلینه اولو (هر کس که کهی می خواهد بخورد قاشقش هم تو کمرش باید باشد) هر کاری که انجام می دهی باید وسایلش رو داشته باشی بیشتر در مورد سیگار کشیدن به کار می رود که باید کبریت همراه داشته باشی .

61)  ارگه اوتور دوز دانوش (خودت کج بشین ولی حرف راست بزن)

62)  قوباغانه چایا بیراخدولار (قورباغه رو تو رودخانه رها کرده اند)خوشحالی زایدالوصف

آز یِه ،هَمَشَه یه

کم بخور ،همیشه بخور

آت آلمـامـوش، آخــور بـاقـلـیــوب

هنوزاسب نخریده، آخور بسته

آرپـا اَکَـــن، بوغـــدا دَرمَـــز 
کسی که جو کاشته، گندم درو نمی کنه

آرواد شـریک لـیـق اُولسـون، مـال شـریک لـیـق اُولمـاســون
زن شریکی باشد، [ولی] مال و املاک شریکی نباشد

اِشّـَـگَـه گئوجو چاتمی، پالانونو تاپلی
زورش به خر نمیرسه، پالانشو می کوبه

اوشـاق عـزیــز اولار، تـربیـته اونّـان عـزیـزتــر اولار 
بچّه عزیز است، تربیتش از خودش عزیزتر است

اوشـاقـو یُـولّلا ایش دالـو سورا، ائوزیـن ده دور دئوش دالو سورا 
بچّه را بفرست پی کار، خودت هم بلند شو بیفت  دنبالش

او قـوشی که سَـن توتمـوشـای، قیورقون مَـن یـونمـوشــام 
آن گنجشکی که تو گرفته ای، دمش را من کنده ام

قووه گـرگ اُئـوزونـدن سـو چاقاردا
چاه باید از خودش آب دربیاره 

بیـر گِئـدیـرَم گِئـدیـرَم نَـن قــورخ، بیـر یِـئمیـرَم یِـئمیـرَم نَـن 
یکی از کسی که میگه میرم میرم بترس، یکی از کسی که میگه نمی خورم نمی خورم

جَـوانـو گـئونـدَر اَشَک آلمـاغـا، قـوجـانـو گـئونــدَر قِـــز آلمـاغــا
جوان را بفرست برای خر خریدن، پیر را بفرست برای دختر (زن) گرفتن

جـوان گـؤزگوده گـئـورَه نـِی، قـوجـا کَـرپش دَه گـئـورَر 
آنچه جوان در آیینه می بیند، پیر در خشت خام می بیند

چـیراغ اُئـوز اَتَـگیـنَــه، ایشِّــخ وِرمَـــز 
چراغ دامن خودش را روشن نمی کند

چـوخ یـاشـیـان چـوخ بیـلمَـــز، چـوخ گَـــزَن چـوخ بیـلَـــر
فردی که زیاد عمر کرده بیشتر نمیداند، کسی که زیاد سفرکرده بیشتر میداند

حالوا حالوا دیماغونان، آغوز شیرین اولماز 
با حلوا حلوا گفتن دهن شیرین نمیشه

خَـلخین عقلِـه، گئــوزونـــدَه اولار 
مردم عقلشان، به چشمشان است

دا بـو آت، بـو دُوَنـِه، قِـیـتَــرمَــز 
دیگه این اسب، این شتر را نمی تواند برگرداند

دالـدان داش آتـان، تـوبّـوغـا دَگَر
سنگی که از پشت سر پرتاب کنی، به قوزک پا میخوره

دیشین آغــوریـر، چک قـورتــول؛ بـاشـین آغـوریـر، ائـول قـورتـول 
دندانت درد میکنه، بکش راحت شو؛ سرت درد میکنه، بمیر راحت شو

زمسـتان چِـکمَــه میش بلبل، بهـارین قـَـــدرِنـِـه بیـلـمَـــز
بلبلی که سرمای زمستان را نکشیده باشد، ارزش بهار را نمیداند

سـاق بـاش، گـورا آپـارمـــاز
سر سالم، به گور نمی بـَــره

شریک یاخچو اولایــدی، خدا ائوزیچی یاراداردی 
اگه شریک خوب بود، خداوند برای خودش می آفرید

قـونشـویـا اُمـیــد اولان، شـام سـوز یاتار 
هر که به امید همسایه باشد، بدون شام می خوابد

قـزم سَـنَـه دیـیــرَم، گَلینـِـم سَن ایـشِــد
دخترم به تو میگم، عروسم تو بشنو

کـدخـدانو گئـور، کـنــدی چـاپ
کدخدا را ببین، ده را بچاپ

کـئـولــش دئـوشــدو، قِــش دئـوشـــدو 
کُـلـَش (درو شدن گندم) افتاد ، زمستان رسید

کهنـه خـرمـن سُـوُرمـــاخ 
خرمن کهنه به باد دادن

گلین آجوخاندا ،توی چرگه دوشَر یادونا

عروس که گرسنش بشه،نان عروسی یادش میا

گـولمَـه قـونشـویـا، گـَـلَــر بـاشــیا 
به همسایه نخند، به سرت میاد

مـال گـدر بـیــر یـانـا، ایمــان گـدر میـن یـانـا 
مال میره یه طرف ایمان میره هزار طرف

همـــدان اوزاخ، کَـــردی سه یـوخـون 
همدان دور ، کرتش نزدیک

همَشـه دئـوَه خـورمــا سـیـچـمـــز
همیشه شتر خرما نمی رینه

هیـکـلی چـوخ دو، غـیــرتـی یـوخ دو
هیکلش گنده است،  غیرت نداره

یـالانچــو، طاماکـارو  آلّادار 
دروغگو، طمعکار را گول میزند

یاق گدر یاق اوستنه ،یارمه قالو یاق سوز

روغن روی روغن میره،بلغور بدون روغن می ماند

یِرَه باخَاندان قُورخ

از آن کسی که به زمین نگاه می کند بترس

اول اوتان، قوز اوتار ،آخوردا بورجا باتار

در قمار اولی گردو را می برد اما بعدا بدهکار در میاد

قره عقرب کیمی نیش وورار ،سورا گدر قبیرستاندا دورار

مثل عقرب سیاه نیش می زند سپس میره قبرستان منتظر می ماند

آق زون دولوسو ،لقمه گئتور

انازه دهانت لقمه بردار

دد سین گورمین ،شاهلیگ ادعا ایلر
هرکه آبا و اجدادش را نشناسد ادعای پادشاهی می کند

قره چایا گئدسه، قره چای قورویار.
آدم بد شانس اگر به قره چای برود آن هم خشک میشوند

سقسیَه ورَنجیک ،مس آل

بجای سفال مس بخر

اؤلومدن ساوای، هاموزادا چاره وار.
جز مرگ ،برای هر چیزی چاره ای هست

اؤلمه ک اگر اؤلمه کدیر، خریلّماخ نمَدی؟
مرگ اگه مرگه خرخر کردن چیه؟مرگ یک بار شیون هم یک بار.

بیر اینه اوزونه وور، بیر جووالدوز اوزگیه.
اول یک سوزن به خودت بزن بعد یک جوالدوز به دیگران

حیوانین دیشینه باخارلار ،اینسانین ایشینه.
سلامت حیوان به دندان است وشایستگی انسان به عملش

دوه یه دیدیلر بوینون ایریدی ، دیدی هارام دوزدور کی بوینوم ایری اولا؟
به شتر گفتند که گردنت کج است ، گفت کجایم صاف است؟

سؤز وار گلر کچر ، سؤز وار دلر کچر.
سخنی هست که گفته می شود و می گذرد ، سخنی هست که گفته می شود و دل وجگر را سوراخ میکند ومی گذرد.

قونشو آشی دادلی اولار

آش همسایه خوش مزه میشه

آچلمه ميش سفره بير عيبي وار٫ آچلن سفره نو مين

سفره ای که باز نشه یه عیب داره،سفره ای باز بشه هزار عیب

الله بي گوزي او گوزه محتاج اله مه سين.

خدا این چشم را به آن چشم محتاج نکند

هر دیدگین بیر گچی اولیدی ،دره تپه دولارده گیچیدن

هر گفته ات اگر یه بز بود ،الان دره وتپه ها پر شده بود از بز وگوسفند

سنين کيمي دوستو اولانا ،دشمن لازيم دئييل

هر کس دوستی مثل تو داشته باشد،به دشمن نیاز نداره

كئچينين قوتورو بولاقين گوزينن سو ايچر

بزگر از سر چمه آب می خورد

هر زادین  باب ائيله،گؤرن دئسين هابئيله

هر چیزت را درست کن،هر کس دید بگه این درسته

آلان بیزار دو، آلمیـان ایــنـتـظـار

آنکه گرفته بیزار است،آنکه نگرفته در انتظار

هئچ کيم اؤز قاتيغينا تورش دئمه ز

هیچ کسی به ماست خودش ترش نمیگه

ایته گــَـرَ ک لَش اُستونـّـَه وُرای

سگ را باید رو لاشه کتک بزنی

عوجا سیچیب باشون دیشلی

بلند ری... داره سرشُ گاز می گیره

طـَنـَف، هر نـه اُزاخ اُلسا، آخوره گـَرَک چمـّردَن گـِچـَه

طناب هرچقدر هم دراز باشد. باید از چنبره بگذرد

قیراقینا باخ بِزین آل ، نـَنـَسی نَ  باخ، قیزین آل

به لبة پارچه نگاه کن،کرباسشُ بخر، به مادرش نکاه کن ،دخترشُ بگیر

طو وُ قو می نومورتاسِه اُلـمیا ن نان سورا ، تامام غارقالار مَنـَه طُو وُخدو

اگر قرار باشه مرغ من تخم نذاره تمام کلاغ برای من مثل  مرغ می مونه

گـوتِ آچوقی گویـنِه آچوق اُ لور

 آدم ک... برهنه(بی شلوار) ،همیشه دلش شاده

گـِد که چورَک آدلـِه اُلـسـوُن، سَن پیادا

 برو که نان سواره باشد و تو پیاده (نفرین)

سیغیر اُزونـَه گـُو دانا  اَ کـَنــّه،باش آرغه تو تار

گاو نر هروقت برای خودش گاو دانه می کارد، سر درد می گیرد

خودا وِرَ نـّـَه،پیغمبر دَ ، بیر چنگـَه باسار اُستـونـَه

وقتی خدا  پول و پـَلـِه می ده، یه مُشت هم پبامبر روش می ریزه

هـَر عاشـّوقـی بش گون دورانِ اولار

هرقاپی پنج روز  دورانی دارد

اَلی یاغـلو دوُ ،چـَک اُز بـا شـیـا !...؟

 اگر دستت چـر بـِه؟ چرا رو سـرِ خودت نمیکشی؟

دیَرَی بووسله یانوندا قوز سایوللار

انگار درپیش وفسی گردو میشمارند

تازودا هیزلیگ اولماسا،دووشان ساماندوقدا بالا قویماز

اگر سگ شکاری هیز نباشه ،خرگوش نمی تونه داخل کاهدونی بچه بزا

منبع : وبلاگ گنبد چای